Sự thâm nhập của pháp vào việt nam từ cuối thế kỷ XVII đến giữa thế kỷ XIX

Khoá luận tốt nghiệp 6 Trờn lnh vc vn húa ngh thut, phong tro Phc Hng ó m ng hng ti ch ngha nhõn o, cỏch mng khoa hc, cui cựng l s chuyn i v i ca cuc cỏch mng cụng nghip. Trc ht trờn lnh vc tụn giỏo, cựng vi nhng cuc vn ng bin i chung chõu u, cụng cuc ci cỏch v phn khỏng ó din ra mnh m khp chõu u. ú l cuc ci cỏch Thiờn chỳa nh Cụng ng Trentụ (1545-1563, vi cỏc mc tiờu chớnh: hp nht Kitụ giỏo, canh tõn giỏo hi, chn ng Hi giỏo), lónh o cuc ci cỏch Nh th Thiờn chỳa, s thnh lp ca Dũng Tờn (vi t chc u tiờn l giỏo on Dũng Tờn SJ) H qu l, cỏc cuc chin tranh tụn giỏo gia nhng tớn Tõn giỏo (Tin Lnh) v Thiờn chỳa ó din ra trong sut th k XVI. Trong bi cnh ú, cỏc giỏo s chõu u t rừ nhit tỡnh rao ging lũng tin ra khp th gii. Mt trong nhng phng cỏch ca h chớnh l phỏt ng cỏc cuc thỏnh chin H qu l, vi th lc thng tr quyn uy vụ lng, giỏo hi cũn l nguyờn nhõn ca nhiu cuc chin tranh tn khc phng Tõy nh cuc thp t chinh, cng bc ngi Do Thỏi ra ti, truyn bỏ phỳc õm bng bo la Thi k ny v mt nh nc, thit ch chớnh tr mi ó hỡnh thnh nh Anh, Phỏp khớa cnh xó hi, vic dõn s tng v ụ th húa l mt trong nhng nguyờn nhõn a n nhng thay i v mt xó hi, y mnh quỏ trỡnh ra i ca cỏc xó hi tin t bn.T nhng thay i v dõn s hc v xó hi ú, mt xó hi tin t bn v cụng nghip húa s k ó ra i. ng thi, mt trong nhng yu t rt quan trng Tõy u lỳc ny l s phỏt trin ca cỏc thnh th trung i. Vit hỡnh thnh mụ hỡnh phỏt trin mi thc s l mt trong nhng mm mng u tiờn ca ch ngha t bn, mt mụ hỡnh phỏt trin, t chc kinh t - chớnh tr, vn húa xó hi hon ton khỏc. Nh vy, lch s th gii vi trung tõm l chõu u th k XVI XVII ó c biu hin qua ba s bin i rt ỏng chỳ ý: Th nht l cỏc cuc i phỏt kin a lý; th hai l tro lu vn húa phc hng, nú nh mt cuc cỏch mng tinh thn, m ng cho nhng bin i xó hi cn bn s din ra; th ba l phong tro ci cỏch tụn giỏo, cựng chin tranh nụng dõn ( c), tr thnh hai tro lu tụn giỏo xó hi quyt lit nht ng thi, lm tung chuyn tn gc ch phong kin, m ng cho mt trt t xó hi t tng mi. Nh l h qu ca ba ln súng, Tõy u ó tri qua ba cuc cỏch mng lm thay i cn bn mụ hỡnh phỏt trin ca lch SVTH: Phm Th Hin K34A CN Lch s Khoá luận tốt nghiệp 7 s nhõn loi: ú l cuc cỏch mng cụng nghip ó to ra nhng lc lng sn xut nhiu hn v s hn lc lng thiờn nhiờn, s sn xut ca tt c cỏc th h trc kia gp li. S chinh phc nhng lc lng thiờn nhiờn, s sn xut bng mỏy múc, vic ỏp dng húa hc vo cụng nghip v nụng nghip, vic dựng tu chy bng hi nc, ng st, mỏy in bỏo, vic khai phỏ tng lc a nguyờn vn, vic khai thụng cỏc dũng sụng cho tu bố i li c, hng khi dõn c ta h nh t di t tri lờn, cú th k no trc õy li ng c rng cú nhng lc lng sn xut nh th vn nm tim tng trong lũng lao ng xó hi!; Th n l cuc cỏch mng din ra trong lnh vc trớ tu - tinh thn tip ni tro lu phc hng; v cuc cỏch mng trờn a ht chớnh tr - xó hi, ỏnh du s thay th ca hỡnh thỏi kinh t t bn ch ngha i vi hỡnh thỏi kinh t - xó hi phong kin: cuc cỏch mng t sn H Lan, Anh S hỡnh thnh th trng th gii thỳc y cỏc nhõn t khỏc phỏt trin chõu u, mt trong nhng nguyờn nhõn dn n s ra i ca cỏc cụng ty hng hi. Nm trong s chuyn mỡnh chung ú, nc Phỏp di cỏc triu vua Henri v Louis ó cú nhng thay i ln trờn tt c cỏc phng din, va mang c im chung khu vc, va cú nhng nột riờng bit t nhng vn ng ni ti. Trc hin trng giỏo hi th k XV, phong tro ci cỏch ó n ra nhiu giỏo phn v dũng tu nhm phc hng giỏo hi, cng nh nhiu nc khỏc thn hc kinh vin Phỏp thi k ny cng trờn bc ng suy thoỏi, Cn lu ý l, t tng ci cỏch tụn giỏo Phỏp cú t trc xut ca Martin Luther Trc Martin Luther 6 nm, Lefốvre d ẫtaples ỏng kớnh ca chỳng ra ó ging v ch ngha Luther ti Phỏp .ng trc s lan ta nhanh chúng ca Tin lnh, gii trớ thc v nh cm quyn Phỏp chia lm hai phe: phe ng h v phe bi tr, cũn nh vua Francois ó khụng cú lp trng rừ rng. Cuc xung t din ra quyt lit, kt cc mt s tớn Tin lnh b ha thiờu nm 1534, u nm sau nh vua ban hnh ch d cm lc thuyt. Sau khi Henri II (cp: 1547-1559) lờn thay, i sng tụn giỏo Phỏp b y lờn mc cng thng hn. S i u gia hai phỏi thõn vua v chng i a nc Phỏp n Cuc chin tranh tụn giỏo Cuc chin tranh Huguenot (Tõn giỏo theo phỏi Calvin Phỏp) SVTH: Phm Th Hin K34A CN Lch s Khoá luận tốt nghiệp 8 Cựng vi tụn giỏo, nh nc v hot ng kinh t - xó hi cng cú nhng thay i ln nh vic xõy dng ch trung ng tp quyn, nụng nghip v chn nuụi l hai dũng sa nuụi sng nc Phỏp, nu c thng phự h, trm [vua Henry IV] s lm cho trong ba n ngy ch nht ca mi nụng dõn th no cng cú mt con g. Lỳc ny chõu u, cỏc nh nc chuyờn ch Phỏp, Tõy Ban Nha, o v Ph da trờn lý thuyt v thn quyn ca nh vua. i vi Phỏp, Hng y Richelieu ch trng Mc ớch th nht ca tụi l tụn cao quc vng, Mc ớch th hai ca tụi l cho quc vng rng r. Sau khi Richelieu mt mt sau (1643) vua Louis XIII qua i, Louis XIV b k v, t õy m ra mt chng mi trong lch s nc Phỏp. Vua mt tri Louis XIV l mu hỡnh ca mt nh nc chuyờn ch, cú quõn i mỡnh, k lut cao, tim lc quõn s vo loi bc nht chõu u, phỏt trin kinh t, m mang giao thụng, xut khu v cụng nghip. V chớnh sỏch tụn giỏo, thi k ny nc Phỏp thc hin Mt vua, mt nim tin, sc mnh chớnh tr cao hn nim tin tụn giỏo. Mt khỏc, di thi Louis XIV, nc Phỏp c coi l tiờu biu nht cho ch chuyờn ch. Phng cỏch cai tr v chuyờn ch kiu Phỏp ó lan sang khp chõu u, nhng nh cm quyn Tõy Ban Nha, o, Ph v Nga u coi Phỏp l mu hỡnh, mt nh nc kiu mu. Tuy nhiờn, i vi trng hp cỏc nh nc chuyờn ch, mt c im rt quan trng l chuyờn ch khụng phi l ton tr m l nm gia 2 thỏi cc ú, tc l nm gia nh nc ngh vin vi nh nc ton tr. Do vy, nh nc chuyờn ch ú c gi l nn chuyờn ch sỏng sut. Thc t cho thy, nhng nguyờn tc ca Colbert sau ú ó t ra x cng. Nu nh sn xut trong nc di thi Colbert c kớch thớch mnh, sn phm tng lờn, du nhp k thut tiờn tin, tng mnh xut khu thỡ tr trờu l cỏc cụng ty khai thỏc thuc a v thng mi li phn ln lm n tht bỏt, thm chớ xy ra c trong thi gian Colbert cũn ng nhim. Cỏc cụng ty mt i tr lc t gii doanh thng, nờn dn i vo suy thoỏi v phỏ sn hng lot. V n cui thi k tr vỡ ca vua Louis XIV, nn kinh t Phỏp, vn trc ú ó b ch trớch mnh m, ang trờn suy thoỏi. Nguyờn nhõn ch yu theo nhiu kinh t gia ng thi l do hiu ng xu t ch ngha Colbert. Trong khu vc, lỳc ny mi liờn kt gia cỏc nc chõu SVTH: Phm Th Hin K34A CN Lch s Khoá luận tốt nghiệp 9 u suy yu t vic nhp v vng, bc gim mnh, cựng vi ú l mt phong tro gim giỏ ó cng lm cho nhng vn ca nc Phỏp tr nờn bc xỳc, nht l khng hong ti chớnh hong gia, khng hong nụng nghip. H thng thu thit lp t thi Colbert m ngun gc da vo n cụng, lỳc ny Nh nc chng lm sao cú th gi c cõn bng. Ti t hn l tin n t hong gia Phỏp tng vt trong thp niờn u th k XVIII. Nh vy, cỏc chuyn bin kinh t ca chõu u trờn cỏc phng din ó tỏc ng mnh n mi mt ca i sng kinh t - xó hi th gii trờn. Chớnh giai on ú, ch ngha t bn phng Tõy ó nhanh chúng kộo c th gii vo cn lc do nú to nờn qua giao thng, truyn giỏo v thc dõn húa. Di nhng tỏc ng ú, cựng vi nhng chuyn bin trong nc, Phỏp nhanh chúng d nhp vo bi cnh chung, mt khỏc cng th hin nhng c trng riờng bit, trc tip hay giỏn tip n nhng khu vc khỏc ngoi chõu u, trong ú cú Vin ụng. 1.1.1.2. Chớnh sỏch thng nghip ca Phỏp Vo gia th k XVII, nc Phỏp l nc ụng dõn nht chõu u (khong 20 triu). Tim nng kinh t ca Phỏp mt phn da trờn dõn s ụng vi s lng lao ng di do, iu kin t nhiờn thun li, bờn cnh ú l cỏc sn phm nụng nghip v th cụng nghip a dng, cựng nhiu cụng quc mnh hp thnh. Song nhng li th ú cha th bin nc Phỏp thnh mt cng quc thng mi bin. Trờn thc t, Phỏp ó vp phi s cnh tranh kinh t quyt lit t nhng nc chõu u khỏc t bit l H Lan, Anh. Nh ó trỡnh by trờn, t cui th k XV, chõu u bt u cụng cuc chinh phc th gii nh vo nhng cuc phỏt kin a lý. Cũn trong a vc chõu u, phong tro vn húa Phc hng ang t n cao tro, trong ú ht nhõn ct lừi l cao t tng t sn, cao cỏ nhõn, tp trung phờ phỏn búc lt, phờ phỏn s hu phong kin v chng li ch s hu phong kin, t tng chng nh th cng phỏt trin mnh. Sau s gim sỳt t ngt v dõn s m nguyờn nhõn chớnh l do bnh dch v chin tranh, t na sau th k XV, dõn s chõu u tng tr li, hot ng kinh t cng ngy mt nhn nhp. Kinh t l ngn ngun, l nim cm hng trong cụng cuc thuc a húa, nhu cu buụn bỏn v hot ng khai thỏc/ búc lt ca cỏc cụng ty thng mi. SVTH: Phm Th Hin K34A CN Lch s Khoá luận tốt nghiệp 10 Trong bi cnh kinh t- xó hi mi, nhn thc mi v vai trũ ca thng nghip ó hỡnh thnh Tõy u. Nu nh trc ú, lý thuyt v bullionism (chớnh sỏch vng bc nộn, ra i Anh Quc) nhn mnh n hot ng nhm chim ot kim loi quý (vng, bc), rt c Tõy Ban Nha v mt s nc Tõy u khỏc coi trng, tỏn dng. Trờn thc t, ch ngha trng kim1 khụng ch l chớnh sỏch thun tỳy v kinh t, trong bi cnh ca nhng phỏt kin a lý nú cũn mang tớnh cht chớnh tr, cú mi quan h tng h vi cỏc hot ng quõn s. Lỳc ny, cú th ỏp ng nhu cu ngy cng nõng cao trong i sng kinh t - xó hi, yờu cu bc thit phi cú mt lý thuyt kinh t dn dt hay gii thớch hin tng ang din ra. V Ch ngha trng thng2, mt lý thuyt kinh t mi ó ra i, mt mt nú l s tip ni ca chớnh sỏch bullionism, mt khỏc trong thi i mi, nú cng l s ph nh lý thuyt kinh t ú3. Phỏp, thi k ny nn cụng xó trung i trờn thc t ó li gỏnh nng cho nh nc. Theo truyn thng, cỏc vn xó hi l do Nh nc ban hnh v x lý, nú trỏi ngc vi lnh vc kinh t. u th k XV, phỏ v truyn thng vn cú, chớnh Nh nc ó tham s tớch cc vo cỏc hot ng buụn bỏn ca gii doanh thung v tr thnh ngi giỏm sỏt cỏc hot ng vi bờn ngoi (ngoi thng). Trong phm vi khu vc, thi k i suy thoỏi kinh t (gia th k XVI n gia th k XVII) ó khin cho v th ca nc Phỏp vn rt c coi trng chõu u, ngy cng yu kộm. T gia th k XV, vua Louis XI (cq: 1461-1483) ó ban hnh nhiu chớnh sỏch nhm kớch thớch buụn bỏn. Qua cỏc ch d, Nh vua t rừ vic khuyn khớch khai m, sn xut cỏc mt hng nh len d nh v mng, cựng vi ú l hn ch ti a mua/nhp cỏc mt hng xa x. Chớnh ng thỏi ú ca triu ỡnh, nhiu nh nghiờn cu vn thng gi l ch ngha can thip. Theo cỏc nh s hc, kinh t hc, dn d hỡnh thnh nờn cỏi gi l khoa hc v s giu cú. 1 Giai on u vi i biu nh William Stafford, Thomas Gresham, Gasparo Scaruffi vi lý thuyt cõn i tin t, ch trng tng s hu tin nh mt dng ca ci thụng qua lut nh (hn ch xut khu, li tc cho vay) Giai on sau phỏt trin mnh m vi cỏc i din Thomas Mun, Antonso Serra vi lun thuyt cõn i thng mi ch ng(cm xut nguyờn liu, cho xut khu tin..). Ch ngha trng thng giai on ny cũn c gi l ch ngha thng d thng mi 2 Trong ng h Latin mercari cú ngha l buụn bỏn, merx cú ngha l thng mi húa. õy mt s ch ting Vit tụi cú s dng ch ngha duy thng, hay duy thng u nhm vo khỏi nim ca t mercantilisme 3 Tõy Ban Nha nm trong tay mt khi lng kim loi quý, ch ngha trng thng ra i nhn mnh n hot ng buụn bỏn, trao i, cõn bng thng mi, ph nh c chim ti nguyờn SVTH: Phm Th Hin K34A CN Lch s Khoá luận tốt nghiệp 11 ng thi, nh nc Tõy u rt chỳ ý n cỏc hot ng liờn quan n tin t, khp ni c khuyn cỏo chm dt xut khu tin. Nhng bin phỏp bo v ny tng lờn nhanh chúng trong sut th k XVI. T cỏi nhỡn so sỏnh, cú th cho rng nhng bin phỏp mang tớnh can thip Phỏp th hin rừ nht s can thip trc tip ca triu ỡnh, cng nh mang tớnh h thng nht di thi ca Henry IV, nht l Louis XIV. Nh vy, t cui th k XV u th k XVI hu ht cỏc nc chõu u ó xut hin v ngy cng c ph dng ca t tng trng thng. Trong s nhng nc chõu u, ch cú Anh v Phỏp cú kh nng thc thi mt chớnh sỏch kinh t cht ch v khỏ hiu qu th k XVII. Trong bi cnh Tõy Ban Nha nm trong tay mt khi lng kim loi quý, ch ngha trng thng ra i nhn mnh n hot ng buụn bỏn, trao i, cõn bng thng mi, ph nh c chim ti nguyờn Jean Bodin cp n s liờn h gia s gia tng giỏ v dũng chy kim loi quý (vng, bc). Jean Bodin cho rng s giu cú ca t nc l nh s cú c ca mt lng tin (mt) di do; bin phỏp can thip v bo h l cn thit chuyn sang thi k duy thng trờn c s cao sc mnh tuyt i ca nh nc, v ch bt buc phi theo nhng lut l t nhiờn mang tớnh thn thỏnh. c coi l cha ca kinh t hc chớnh tr, Antoine Montchrộtien ht sc coi trng nn cụng nghip nh nc. Qua Traitộ dộconomique politique (cụng b nm 1615), nhng lun ca Montchrộtien v kinh t tr thnh cỏc lun im phn ỏnh y nht v ch ngha trng thng hin tn Phỏp. Nhỡn chung, ngoi nhng lun kinh t hc s khai vn ó c bit n trong gii nghiờn cu lch s kinh t, õy tụi xin nhn mnh n nhng t tng ú ó l c s iu kin cho vic ra i cỏc cụng ty hng hi ln thi k ny ( Phỏp l cỏc cụng ty nh Morbihan, Nouvelle-France). V i th, c ba ngi xut ch trng trờn u l nhng ngi thuc tn lp trờn hay vn xut thõn t tng lp t sn, thm trớ Barthộlemy Laffemas cũn l tng qun v thng mi (nm 1602) di triu vua Henry IV. Nhng xut ca h, do vy, rt nhanh chúng c thc thi, sm i vo cuc sng. Nhng bin ng kinh t ó cho thy mt quan nim kinh t hay mt lý thuyt kinh t mi ó ra i Tõy u v c ph bin rng rói. i vi nc Phỏp di thi ca Louis XIV, ch ngha trng thng SVTH: Phm Th Hin K34A CN Lch s