Rèn luyện kỹ năng đọc diễn cảm các văn bản nghê thuật cho học sinh tiểu học

Vì việc đọc không thể tách rờie những nội dung được đọc nên bên cạnh những nhiệm vụ rèn kĩ năng đọc, giáo dục lòng yêu sách, tập đọc còn có nhiệm vụ: - Làm giàu kiến thức về ngôn ngữ, đời sống và kiến thức văn học cho học sinh. - Phát triển ngôn ngữ và tư duy cho học sinh. - Giáo dục tư tưởng, đạo đức, tình cảm, thị hiếu thẩm mĩ cho học sinh. 1.2. Quan niệm về đọc diễn cảm các văn bản nghệ thuật 1.2.1.Đọc diễn cảm Đọc diễn cảm là một kĩ năng được đặt trong phân môn Tập đọc được đề cập đến từ bậc Tiểu học-THPT ( Lớp 4 – 12 ). Ở Tiểu học thì đọc diễn cảm được đặt ra đối với học sinh lớp 4,5 khi học sinh đã có thể hiểu được nội dung của đoạn văn mà mình học, hiểu được hàm ý trong câu giá trị nghệ thuật của văn bản văn học và có sự liên hệ với thực tế đời sống. Vì đọc diễn cảm nằm trong hoạt động đọc nói chung nên nó cũng là lao động và sáng tạo. Đọc diễn cảm là một quá trình, bao gồm quá trình tiếp nhận văn bản và quá trình thông báo, truyền đạt những văn bản viết thành văn bản đọc. Đó là quá trình tái tạo chuyển đổi nội dung ý nghĩa nghệ thuật của văn bản thành âm thanh, nhịp điệu, tốc độ, sự ngừng nghỉ và sắc thái thẩm mĩ, cảm xúc thẩm mĩ và thái độ thẩm mĩ của người đọc. Ngoài ra, đọc diễn cảm còn bao gồm cả quá trình ngôn ngữ và văn học, quá trình tâm lí và sư phạm, quá trình thông tin và giao tiếp.ryrrrrrr Theo tác giả Lê Phương Nga_Đặng Kim Nga đã nêu ra trong cuốn Phương pháp dạy Tiếng Việt ở Tiểu học cho rằng: “ Đọc diễn cảm ở đây được hiểu là đọc hay là một yêu cầu đặt ra khi đọc những văn bản văn chương hoặc các yếu tố ngôn ngữ văn chương ’’. 11 Còn theo tác giả Hà Nguyễn Kim Giang nêu ra trong cuốn Phương pháp đọc diễn cảm, cho rằng: “ Đọc diễn cảm là làm nổi bật đặc điểm, cảm xúc thẩm mĩ và đời sống tinh thần của tác phẩm, tạo ra mối quan hệ xúc động riêng của người đọc với tác phẩm ’’. Từ những đặc điểm trên, đọc diễn cảm đã đảm bảo tính chân thực và màu sắc của cá nhân trong cảm thụ, thể hiện được cái thần và cái hồn của bài văn. Đọc diễn cảm đã tận dụng được các hình thức biểu hiện của người đọc, thống nhất được nội tâm và ngoại hình, từ đó chinh phục được người nghe. Vì vậy có thể hiểu ngắn gọn về đọc diễn cảm như sau: Đọc diễn cảm là cách sử dụng giọng đọc có kèm theo cử chỉ, điệu bộ, nét mặt để truyền đạt những ý nghĩ, tư tưởng, tình cảm của tác giả gửi gắm trong tác phẩm và cả những ý nghĩ, thái độ, tâm trạng, cảm xúc của người đọc đến với người nghe. 1.2.2. Đọc diễn cảm các văn bản nghệ thuật. Đọc là một hoạt động của con người. Đọc và đọc diễn cảm không phải chỉ là hành động nhận thức nội dụng ý tưởng từ văn bản mà còn là hoạt động trực quan sinh động giàu cảm xúc, có tính trực giác và khái quát nếm trải của con người. Vì thế xuất hiện kinh nghiệm đọc diễn cảm và sự biến đổi cách thức và chất lượng đọc. Đọc diễn cảm còn là hành động mang tính chất tâm lí, một hoạt động tinh thần của độc giả, bộc lộ rõ cảm nhận của từng người. Đọc các văn bản nghệ thuật – hay các tác phẩm văn chương theo quan niệm của chúng tôi là giải quyết vấn đề tương quan của các cấu trúc tồn tại trong tác phẩm. Trước hết là cấu trúc ngôn ngữ, thứ đến là cấu trúc hình tượng thẩm mĩ, sau nữa là cấu trúc ý nghĩa. Trong cấu trúc ngôn ngữ, người đọc tìm hiểu để nắm bắt các loại thông tin, thông tin hiện thực đời sống và thông tin thẩm mĩ. Thông tin đời sống gợi ra sự đa dạng trong kinh nghiệm 12 sống của từng độc giả. Thông tin thẩm mĩ trong cấu trúc ngôn ngữ bao gồm những từ đắt, những lời hay, những đoạn hấp dẫn vừa trong sáng vừa mới mẻ. Có thể nói từ cấu trúc ngôn ngữ đến cấu trúc hình tượng thẩm mĩ là quá trình chuyển biến hóa sinh từ nội dung hiện thực đến hình thức nghệ thuật, từ cuộc sống thực đến sự sáng tạo ra một đời sống ảo để người đọc thể nghiệm những giá trị nhân sinh. Vì thế ngay từ cấu trúc cụ thể trong ngôn ngữ tư tưởng và định hướng tư tưởng sáng tạo đã có mặt, góp phần quyết định giá trị đích thực của tác phẩm nghệ thuật. Sự lĩnh hội tác phẩm văn chương thông qua hoạt động đọc bao giờ cũng xen lẫn vào đó thiên hướng chủ quan, không thể loại trừ “ cái tôi ”của người đọc ra ngoài quá trình tiếp nhận. Cấu trúc ý nghĩa của tác phẩm văn chương là cấu trúc mở, “ là ’’ kết cấu vẫy gọi, sự tham gia sáng tạo của mọi người. Vì vậy văn chương là một loại hình nghệ thuật ngôn từ, là một quá trình phát hiện và khám phá nội dung ý nghĩa xã hội, con người, thời đại. 1.2.3. Bản chất của việc đọc diễn cảm Việc đọc nói chung và đọc diễn cảm là biến hình thức chữ viết của văn bản thành hình thức âm thanh của tiếng nói, là làm cho người nghe hiểu được ý của người viết. Các nhà ngôn ngữ học đã đưa ra định nghĩa sau đây về đọc diễn cảm. “Đọc tức là biến hình thức chữ viết của văn bản thành hình thức âm thanh của ngôn ngữ để làm cho người nghe hiểu được điều mà tác giả nói qua chữ viết”. Chữ viết là một phương tiện ghi âm, dù hoàn mĩ đến đâu cũng chỉ ghi âm một cách khái quát. Khi đọc người đọc phải lệ thuộc vào văn bản, nhưng sự ệ thuộc này cũng không hạn chế được sự sáng tạo của người đọc. Một câu thơ, câu văn dù giữ nguyên số câu chữ, dấu chấm câu cũng có năm, bảy cách đọc. Về vấn đề này nhà văn A. P. Tsekhop trong truyện ngắn Những cảm xúc 13 mãnh liệt đã từng nói: “Tôi dám chắc rằng một từ nào cũng có đến một nghìn nghĩa và sắc thái khi xem xét từ góc độ nó được đọc lên như thế nào”. Đọc là sự phân tích, nắm bắt, đoán nhận kí hiệu. Đọc diễn cảm cũng là một nghệ thuật có đặc điểm riêng, nó không lặp lại người khác, không chỉ truyền đạt trung thành, máy móc bài văn mà còn ghi đậm dấu ấn cá nhân. Đọc như thế sữ gây được chấn động tâm hồn trên cơ sở những mĩ cảm ngôn ngữ văn học và khả năng biểu diễn. Lối đọc này sẽ có sức hấp dẫn, lôi cuốn người nghe và làm sáng tỏ thêm nội dung, ý nghĩa của tác phẩm văn chương. Rõ ràng đọc diễn cảm mang đầy đủ tính nghệ thuật của nó. Đọc diễn cảm là hình thức đặc biệt của đọc văn chương. Đặc biệt nó vượt qua việc đọc những tín hiệu ngôn ngữ, từ kí hiệu chữ viết sang kí hiệu âm thanh tạo ra năng lực đọc văn. Đọc diễn cảm là hình thức riêng của việc đọc văn có sự tham gia bổ sung hỗ trợ của năng lực dễn đạt bằng cử chỉ, điệu bộ, tâm thế, dáng vẻ, giọng điệu, ngữ điệu, âm sắc, màu sắc của cảm xúc ngôn ngữ. Cho nên đọc diễn cảm là một nghệ thuật. Nghệ thuật đọc diễn cảm đòi hòi phải có một quá trình rèn luyện lâu dài và liên tục. Vấn đề mối quan hệ qua lại giữa đọc diễn cảm với đọc biểu diễn nghệ thuật rất phức tạp vì ngay trong nghệ thuật biểu diễn đọc cũng có nhiều trường phái khác nhau. Hiện nay trong nghệ thuật biểu diễn đọc có hai khuynh hướng khác nhau: một số nghệ sĩ diễn xuất thiên về biểu diễn, một số khác lại sử dụng phong cách của người kể chuyện. Thế nhưng trong nghệ thuật đọc không phải chỉ có hai khuynh hướng trên. Xuren Kotrarian viết: “Cuộc sống của con người thể hiện ở nhiều tính cách muôn vẻ khác nhau. cũng như những tính cách đó được thể hiện dưới nhiều hình thức đa dạng trong nghệ thuật của người diễn viên. “Tưởng 14 tượng” và “Rung động”, “đọc suông” và “kể lại”, “nhập vai” và “biểu diễn”, trong cuộc sống tất cả những cái đó gắn chặt với nhau, ít khi gặp những cái riêng biệt dưới hình thứcs nguyên dạng “không biến hóa”, và nếu như có trường hợp đơn điệu nào đó thì nó sẽ dẫn đến sự buồn tẻ và chán ngắt. Nếu như trong nghệ thuật biểu diễn đọc không khẳng định một “trường phái” nào, thì trong việc đọc diễn cảm lại càng không cần phải khẳng định nó. Chỉ có sự khác nhau là đặc điểm riêng biệt của nhà trường phổ thông đòi hỏi các phương pháp đọc cần phải được xem xét từ góc độ thích hợp đối với từng trường hợp cụ thể, có nghĩa là có tính đến thể loại, khuynh hướng văn học, thế giới quan và tư tưởng của tác giả, mà còn từ góc độ sư phạm của những tác phẩm đó và sự dẽ hiểu của chúng đối với từng lứa tuổi học sinh. Từ những điều trình bày trên ta có thể khái quát lại về bản chất của đọc diễn cảm như sau: + Đọc diễn cảm là lao động sáng tạo + Là biểu diễn nghệ thuật đọc + Truyền đạt mọi cái hay cho người nghe + Phát huy màu sắc của tác phẩm + Đó là một phương pháp sư phạm và là một khoa học 1.3. Các cơ sở lí luận của đọc diễn cảm 1.3.1. Cơ sở ngôn ngữ học của đọc diễn cảm 1.3.1.1. Ngữ điệu của lời nói Trong khi nói về nghệ thuật đọc, người ta thường xác định rằng đó là nghệ thuật của ngữ điệu. Sự tồn tị của các ngữ điệu đa dạng khác nhau đã cho phép người ta phân biệt lời nói diễn cảm với lời nói không diễn cảm. “ Người nói cần phải biết sử dụng thành thạo những phương tiện không có tính ngôn ngữ nhưng lại rất quan trọng về mặt tâm lí để biểu hiện ý nghĩ. Trước hết đó 15 là ngữ điệu”. Thế nào là ngữ điệu? Theo định nghĩa của nhà tâ, lí học thì ngữ điệu của lời nói là hệ thống âm thanh của câu nói chung. Ngữ điệu bao gồm tất cả các dấu hiệu âm thanh phức tạp: sự thay đổi của giọng nói cơ bản, độ vang to, âm sắc, độ dài. Ngoài ra còn có những chỗ nghỉ hơi, những chỗ ngắt câu. Ngữ điệu biểu thị mối quan hệ tình cảm, ý chí của con người trong quá trình giao tiếp với nhau nhưng không phải tất cả những tính chất quan trọng của ngữ điệu đều được xem là cơ sở của sự diễn cảm. Ngữ điệu không những diễn tả mối quan hệ tình cảm, ý chí của con người mà còn được xác định bởi những mối quan hệ đó. Chính mối quan hệ giao tiếp này đã góp phần xác định ngữ điệu của người đọc, có thể sôi nổi hơn, đam mê hơn, có thể gần gũi thống thiết, bi lụy, âu sầu hơn…Người bắt trước ngữ điệu, trở nên nực cười bởi vì ngữ điệu xuất hiện tự nhiên nhờ mối quan tâm đầy ddue và hiểu biết của người đọc với đặc trưng cơ bản của tác phẩm văn học. Bởi vậy Ôzaropxki đã phản đối sự tìm tòi các ngữ điệu. Còn Ginkin thì viết: “Nếu ai đặt câu hỏi rằng là thế nào để tìn tòi được ngữ điệu và có thể học ngữ điệu đúng và hay được không thì câu trả lời sẽ không có. Không thể đọc ngữ điệu được cũng giống như không thể học khóc, học cười, học sung sướng, học đau khổ…”Ngữ điệu của lời nói tự bản thân nó sẽ đến với chúng ta trong hoàn cảnh nhất định. Chúng ta không nên nghĩ đến nó, không nên quan tâm đến nó. Nhưng sẽ có phương pháp tìm kiếm ngữ điệu khi nhiệm vụ đọc một đoạn văn nào đó đặt ra cho chúng ta chứ không phải chúng ta đặt ra cho nó. 1.3.1.2. Cơ sở về âm thanh của ngôn ngữ khi đọc 1.3.1.2.1. Chính âm Mục đích của dạy đọc cần hướng tới là đọc diễn cảm đó cũng chính là nội dung của luyện đọc thành tiếng. Đọc đúng được thì mới có đọc diễn cảm, 16