Nghệ thuật xây dựng nhân vật trong tiểu thuyết gia đình của khái hưng

Nghệ thuật xây dựng nhân vật trong tiểu thuyết “Gia đình” của Khái Hưng Tiểu thuyết: “Hồn buớm mơ tiên” (1933); “Gánh hàng hoa” (viết chung với Nhất Linh viết năm 1934), “Nửa chừng xuân” (1934), “Tiêu sơn tráng sĩ” (1934), “Đời mưa gió” (viết chung với Nhất Linh 1934); “Trống mái” (1936); “Gia đình” (1936); “Thoát ly” (1937); “Thừa tự” (1938); “ Đẹp” (1939); “Thanh đức”, “Băn khoăn” (1943). Truyện ngắn: “Anh phải sống” (viết chung với Nhất Linh năm 1943); “Dọc đường gió bụi” (1936); “Tiếng suối reo” (1937); “Đợi chờ” (1939); “Cái ấm đất” (1940), “Đội mũ lệch” (1941); “Cái ve” (1944).... Kịch: “Tục lụy” (1937); “Cóc tía” (1940); “Đồng bệnh” (1942) đó là chưa kể đến những vở hài kịch ngắn đăng trên báo “Phong hóa” và “Ngày nay”. Ngoài ra, Khái Hưng còn sáng tác một số truyện ngắn dành cho thiếu nhi và ông cũng là một dịch giả có tài. Nhưng sự nghiệp của ông chủ yếu gặt hái được là ở thể loại tiểu thuyết. Lần giở lại những trang đầu tiên báo “Phong hóa”, “Ngày nay” người ta thấy thường thường tuần nào ông cũng có một truyện không kể tiểu thuyết ngắn kì. Nhìn vào hệ thống những sáng tác của Khái Hưng, chúng ta không chỉ thấy phong phú về khối lượng tác phẩm mà còn đa dạng về đề tài, khuynh hướng. Nghĩa là Khái Hưng không chỉ có bút lực dồi dào mà ông còn có ý thức trách nhiệm trong sáng tác văn chương. Xác định được vị trí của mình trong văn đoàn nói riêng và trong nghề văn nói chung, Khái Hưng luôn tỏ ra gương mẫu trong việc thực hiện tôn chỉ của văn đoàn. Luôn luôn bám sát vào tôn chỉ của văn đoàn đề ra – Khái Hưng liên tiếp đặt mình vào trong những cuộc thử nghiệm: viết truyện ngắn, truyện dài, truyện thiếu nhi, kịch, thơ.... Ở mỗi thể loại ông đều có ý thức mở rộng đề tài để thích ứng với mục tiêu của văn đoàn, đặc biệt là về truyện ngắn và tiểu thuyết. Nhưng cũng như những nhà văn cùng thời, Khái Hưng phải chịu sự tác động mạnh mẽ từ hai phía xã hội và văn học. Những mâu thuẫn về tư tưởng, một bên là ảnh hưởng của phong trào cách mạng do Đảng cộng sản lãnh đạo, một bên là chính sách ngu dân đầu độc văn hóa của thực dân Pháp và tay sai thuộc địa làm cho trí thức tiểu tư sản rơi vào thế chông chênh mất phương hướng. Trường ĐHSP Hà Nội 2 11 Đỗ Ngọc Hà – K32D Văn Nghệ thuật xây dựng nhân vật trong tiểu thuyết “Gia đình” của Khái Hưng Bên cạnh đó, chủ nghĩa lãng mạn Việt Nam ra đời sau chủ nghĩa lãng mạn Pháp một thế kỉ. Nó mang trong mình nhiều trường phái khác nhau: Chủ nghĩa lãng mạn đầu thế kỉ XIX (Chateaubriand, Huy gô, Lamartine, Musset, Vigny,...), nhóm thi sơn (Theophile, Grautier, Leconte de lisle, Sully Prud horrime...), đến trường phái tượng trưng siêu thực (Verlaine, Rimbaud; Mallerme..) không những nó tiếp thu một cách tự nhiên và khá xô bồ những ảnh hưởng của triết học Bergson, Nietzche, Freud, Andre Gide và những trường phái hiện đại khác. Chính vì vậy, trong thế giới quan của những nhà văn thời bấy giờ nhất là nhóm Tự lực văn đoàn trong đó có Khái Hưng chứa đựng nhiều mâu thuẫn phức tạp. Nhìn về mặt tổng thể những sáng tác của Khái Hưng về cơ bản tập trung trong một khuynh hướng, cụ thể là khuynh hướng lãng mạn. Nhưng trong khuynh hướng lãng mạn này cũng chứa đựng sự giao lưu ở những khuynh hướng khác nhau: khuynh hướng hiện thực (đa số ở những truyện ngắn và tiểu thuyết về phong tục (Gia đình, Thừa tự, Thoát ly); khuynh hướng cải lương tư sản; khuynh hướng cách mạng; khuynh hướng suy đồi... Những khuynh hướng này có một quá trình thẩm thấu rất tự nhiên cho nên để tách bạch và lí giải một cách rạch ròi là điều không dễ làm cũng như việc nhà văn hiện thực Nguyễn Công Hoan lại viết những tác phẩm lãng mạn (Thanh đạm, Tắt lửa, Lá ngọc cành vàng,...); hay nhà văn Lan Khai lại “lấn sân” sang “địa hạt” của tiểu thuyết hiện thực phê phán bằng một tác phẩm khá thành công (Lầm than)... Ở nhà văn Khái Hưng không có những bước nhảy vọt đột ngột như thế nhưng trong những sáng tác của ông nhất là tiểu thuyết, đã có sự vận động rõ rệt của các khuynh hướng. Ban đầu ông đi từ tiểu thuyết lí tưởng (Hồn bướm mơ tiên, Nửa chừng xuân...) đến tiểu thuyết phong tục (Gia đình, Thừa tự, Thoát ly) và cuối cùng là tiểu thuyết tâm lí (Hạnh, Đẹp, Những ngày vui...) nhưng sự phân định như trên vẫn chưa phải là tuyệt đối. Nội trong một tác phẩm của Khái Hưng lúc đậm, lúc nhạt thường được pha trộn những khuynh hướng khác nhau. Chính sự phức tạp và đa dạng này là một trong những nguyên nhân khiến người ta khó có thể định giá tác phẩm của Khái Hưng. Trường ĐHSP Hà Nội 2 12 Đỗ Ngọc Hà – K32D Văn Nghệ thuật xây dựng nhân vật trong tiểu thuyết “Gia đình” của Khái Hưng Có thể thấy rằng mười năm cầm bút của Khái Hưng đã để lại một khối lượng lớn những tác phẩm với nhiều thể loại. Trong đó thể loại tiểu thuyết của ông đã góp phần quan trọng trong việc khẳng định tài năng của một “cây bút trụ cột”, “cây bút xuất sắc” của nhóm Tự lực văn đoàn và đó là mảng sáng tác giá trị hơn cả của nhà văn đóng góp vào dòng chảy của văn học Việt Nam hiện đại. 1.2. Nhân vật và vai trò của nhân vật trong thể loại tiểu thuyết 1.2.1. Khái niệm nhân vật Theo “Từ điển thuật ngữ văn học” chủ biên Lê Bá Hán, Trần Đình Sử, Nguyễn Khắc Phi thì “nhân vật văn học là một đơn vị nghệ thuật đầy tính ước lệ, không thể đồng nhất nó với con người có thật trong đời sống ngay cả khi tác giả xây dựng nhân vật với những nét rất gần với nguyên mẫu có thật. Nhân vật văn học còn thể hiện quan niệm nghệ thuật và lí tưởng thẩm mĩ của nhà văn về con người”. Trong tiểu thuyết trung đại, nhân vật chủ yếu là nhân vật tính cách. Nó được xây dựng thông qua các biến cố, các sự kiện theo dòng thời gian tuyến tính, tác phẩm thường được chia theo chương, hồi. Mỗi một hồi lại tái hiện một sự kiện, biến cố mà nhân vật tham gia. Tính cách của nhân vật được bộc lộ thông qua biến cố đó. Trong khi đó, ở tiểu thuyết hiện đại nhân vật không chỉ được quan tâm đến tính cách mà còn chú ý đến diễn biến tâm lí, đến sự đa diện trong tâm hồn nhân vật. Điều này khiến cho nhân vật của tiểu thuyết hiện đại không ước lệ theo kiểu tư duy nghệ thuật cổ điển mà cụ thể hơn, sinh động hơn nhiều. Trong mối tương quan với cốt truyện, nhân vật cổ điển bị ràng buộc chi phối bởi cốt truyện và bị hạn chế bởi hệ thống bút pháp cũ trong khi đó nhân vật trong tiểu thuyết hiện đại giữ vai trò lớn trong tác phẩm, nhiều khi chi phối và phá vỡ cốt truyện. Ở tác phẩm “Gia đình”, Khái Hưng đã tạo ra một thế giới nhân vật vô cùng phong phú và đa dạng. Từ nhiều góc độ có thể thấy nhiều kiểu nhân vật khác nhau, có nhiều cách phân loại nhân vật tuy nhiên chúng tôi chọn cách phân loại như sau : Phân loại theo kiểu nhân vật tư tưởng: nhân vật tích cực: Bảo, Hạc; nhân vật tiêu cực như: Huyện, Viết, ông bà Án Báo; nhân vật lưỡng phân: Phụng, Nga, An. Trường ĐHSP Hà Nội 2 13 Đỗ Ngọc Hà – K32D Văn Nghệ thuật xây dựng nhân vật trong tiểu thuyết “Gia đình” của Khái Hưng Phân loại theo kết cấu cốt truyện: nhân vật chính: Nga, An, Viết, Bảo, Hạc; nhân vật phụ: Phụng, Thoa, Phương, ông Vạn Điều, Huyện Canh; nhân vật số đông: ông Tú Viêm, ông Cử Đại, ông Tổng Lí, Ông Lí cựu Hào, ông lí trưởng Huấn (làng xóm), bà huyện Linh, bà huyện Huyên, ông Phán San, ông Thống Sứ, tri huyện Trọng (trên huyện), bác Nhật, Ngải, ông nông dân và điền tốt (ở đồn điền). Trên đây chỉ là một cách phân loại nhân vật dựa theo ý kiến chủ quan của một số nhà nghiên cứu. Cách phân loại này không thể đánh giá được tác phẩm có giá trị hay không có giá trị mà điều quan trọng là trong tác phẩm của mình thông qua các nhân vật nhà văn thể hiện được điều mà mình muốn gửi gắm và nhân vật sẽ để lại ấn tượng cho bạn đọc. Đó chính là cái đích mà mỗi nhà văn muốn hướng đến khi tạo nên nhân vật của chính mình. 1.2.2. Vai trò của nhân vật trong thể lọai tiểu thuyết Như chúng ta đã biết tiểu thuyết nhìn cuộc sống, phản ánh và chiếm lĩnh nó từ góc độ đời tư, đi sâu vào phản ánh số phận con người do đó nhân vật của tiểu thuyết khác với nhân vật của sử thi, kịch, thơ... Nhân vật sử thi là những con người chỉ nhìn thấy và biết ở mình có những gì mà người khác nhìn thấy và biết ở nó. Ở con người này chẳng có gì phải tìm tòi, ước đoán, hoàn toàn không chủ động trong tư tưởng, trong ngôn ngữ. Từ đó có thể thấy con người sử thi về cơ bản được tạo ra vẻ đẹp vô song trong sáng như pha lê và đạt được tính hoàn chỉnh nghệ thuật về hình tượng con người. Nhưng nhân vật tiểu thuyết trước tiên đó là con người bình thường của đời sống hàng ngày với những quan hệ cụ thể. Tiểu thuyết hiện đại từ chối loại nhân vật “bề trên” mà mỗi nhân vật là cả một thế giới không hề đơn giản một chiều mà hết sức phong phú và sâu sắc. Tác giả Thiếu Sơn trong “Phê bình và cảo luận” viết: nhân vật tiểu thuyết phải là những người “tầm thường” nhưng mang bản sắc nhân loại với cái nghĩa là những phẩm chất “yếu hèn”, cao thượng” mà cho dù ai, ở địa vị nào cũng ít nhiều có. Thạch Lam trong “Theo dòng” đề cao nhân vật như một phức hợp đa diện “một con người rất tốt có thể có lúc giận dữ, tàn ác như một người rất ác có thể có lúc hiền lành nhân từ. Người ta là người với những sự cao quí và hèn Trường ĐHSP Hà Nội 2 14 Đỗ Ngọc Hà – K32D Văn Nghệ thuật xây dựng nhân vật trong tiểu thuyết “Gia đình” của Khái Hưng hạ của con người. Những hành vi của người ta không chỉ do lẽ phải và tri thức, mà phần nhiều định đoạt bởi những nguyên nhân sâu xa khác: tính di truyền, tạng người, tính chất...” Vũ Bằng trong “Khảo về tiểu thuyết” khái quát thêm rằng nhân vật tiểu thuyết là “một nhân vật phản chiếu hình ảnh của đời, là một nhân vật như chúng ta đây, một nhân vật rất gần, rất thân thiết chúng ta, một nhân vật mà nhìn vào lòng như nhìn vào lòng ta vậy”. Nói như vậy để thấy, trong tiểu thuyết hiện đại nhân vật được đặt ở vị trí trung tâm “nhân vật là nơi duy nhất tập trung hết thảy, giải quyết hết thảy trong một sáng tác” (Tô Hoài - trích theo Phan Cự Đệ. tr 45). Hay theo Nguyễn Đình Thi “vấn đề trung tâm của nghệ thuật tiểu thuyết theo tôi, là miêu tả những con người và tìm hiểu con đường đi của họ trong xã hội, người viết tiểu thuyết nghĩ mọi vấn đề đều phải thông qua các nhân vật, xuất phát từ nhân vật hơn là từ sự việc” [12,tr 645] Nhân vật tiểu thuyết của Khái Hưng rất gần gũi với con người của cuộc sống hàng ngày, có được điều đó là do quá trình nhà văn quan sát, tìm hiểu và suy ngẫm. Nhân vật tiểu thuyết của Khái Hưng thường đứng sững giữa cuộc đời bình thường, ngay thẳng và mãnh liệt theo đuổi cuộc sống. Họ chấp nhận khổ đau, thậm chí cái chết để tìm hạnh phúc đơn sơ, tối thiểu mà đã là con người thì cần phải có. Suốt chặng đường tiểu thuyết của Khái Hưng, chúng ta thấy ông khá rành tầng lớp trung lưu trong xã hội thời đó. Nên nhân vật của ông từ diện mạo, hành động lời nói đều rất sống động. Người đọc khó có thể quên được nhân vật: Nga, An, Viết, Bảo, Hạc trong “Gia đình”; hoặc Hảo, Hồng, bà Phán trong “Thoát ly”; hoặc Mai, bà Án, Hàn Thanh trong “Nửa chừng xuân”.... Những nhân vật đó không có gì là siêu nhân, là lí tưởng nhưng ta bắt gặp ở họ những nét rất gần của con người đời thường hàng ngày mà ta vẫn có thể gặp trong cuộc sống. Từ những năm 1932 - 1935 Khái Hưng chọn viết những vấn đề chống lễ giáo phong kiến, ca ngợi tình yêu lí tưởng, đưa ra quan niệm mới về tình yêu hôn nhân và các quyền tự do cá nhân được đông đảo bạn đọc đón nhận. Đến thời kì mặt trận dân tộc dân chủ tăng cao cùng với không khí đấu tranh chống áp bức, đấu tranh trực Trường ĐHSP Hà Nội 2 15 Đỗ Ngọc Hà – K32D Văn Nghệ thuật xây dựng nhân vật trong tiểu thuyết “Gia đình” của Khái Hưng diện vào kẻ thù là phong kiến và thực dân, những văn sĩ của Tự lực văn đoàn đã có những nhận thức mới, họ nhìn cuộc sống không theo lí tưởng hoá nữa mà bắt đầu khám phá phần hiện thực của đời sống hàng ngày và Khái Hưng lại là người đầu tiên theo hướng đó. Thời kì này ông không chọn viết những vấn đề lí tưởng lãng mạn nữa mà ông đã chọn đề cập đến những vấn đề của hiện thực đời sống. Tiểu thuyết “Gia đình” được xem là gần với văn học hiện thực bởi trong tác phẩm Khái Hưng đã đặt ra hàng loạt vấn đề: sự khủng hoảng trong gia đình đại phong kiến, lên án hủ tục làng quê, tố cáo trực diện hơn vào bọn quan lại phong kiến và đặc biệt trong tác phẩm ông đề cập đến vấn đề cải cách xã hội. Trong tác phẩm – một cuốn tiểu thuyết được coi là “nhát búa cuối cùng vào bức tường khổng lồ nhưng đã mục nát của thế hệ trước: chế độ đại gia đình” (Trương Chính), Khái Hưng đã dựng lại một tấn bi hài kịch về một đại gia đình bị xoáy vào cơn lốc của chế độ quan trường, của danh vọng, bạc tiền không cưỡng lại được. Câu chuyện xoay quanh gia đình Án Báo – một gia đình có tầm cỡ, danh giá nhất làng. Ông bà Án có ba người con gái và hai người con trai. Người con gái cả tên là Phụng lấy chồng làm tri huyện (Viết), người con gái thứ hai là Nga lấy An chỉ mới đỗ tú tài, còn người con gái út tên Bảo lấy chồng làm chủ đồn điền (Hạc). Người con trai tên Phương không theo lời cha đi tri huyện vì nhất định theo tư tưởng mới nên ít được nhắc đến trong gia đình. Như vậy, câu chuyện xoay quanh ba tiểu gia đình: gia đình Bảo – Hạc, Phụng – Viết và Nga – An trực tiếp gây nên những mâu thuẫn, những mối bất hoà. Còn ông bà Án Báo, nhất là bà Án đứng ở vị trí trọng tài “cổ vũ”, “khích lệ” và “biểu dương thành tích”. Ở đây chúng tôi không có ý định tìm hiểu trọn vẹn một cách toàn diện diễn biến của câu chuyện mà chỉ có mong muốn khắc hoạ rõ hơn hình tượng những nhân vật trong tiểu thuyết để từ đó cho thấy nhân vật có vị trí quan trọng đối với thể loại tiểu thuyết. Trong tác phẩm “Gia đình”, Khái Hưng chú trọng nhiều đến những suy nghĩ và sự biến đổi bên trong hơn là hình thức bên ngoài của nhân vật. Ông phân biệt được rõ các động cơ khác nhau có khi mâu thuẫn nhau của hành động làm cho ta thấy rõ được mâu thuẫn đó trong mỗi nhân vật. Do vậy nhân vật trở nên có cá tính, Trường ĐHSP Hà Nội 2 16 Đỗ Ngọc Hà – K32D Văn