So sánh tổ chức bộ máy chính quyền dưới thời vua gia long và vua minh mệnh

Khóa luận tốt nghiệp Trường ĐHSP Hà Nội 2 Nh mt vựng t a linh nhõn kit, Thanh Húa l ni phỏt tớch ca nhng dũng h vua chỳa ni ting trong thi kỡ lch s Trung cn i Vit Nam: vua Lờ, chỳa Trnh, vua chỳa nh Nguyn. Nhng vỡ quyn li riờng t, chớnh dũng h ng hng ny cú lỳc ó tr lờn thự ch, mun loi tr nhau tranh bỏ vng. Bi kch y ó din ra sau khi nh Mc chim ngụi vua Lờ vo nm 1527. T ú, s phõn cc quyn lc trờn chin trng y ri ren t Bc gia cỏc dũng h Mc, Lờ, Trnh, Nguyn. iu ú ó y oan Qun Cụng Nguyn Hong vo trn th x Thun Húa nm 1558, ri kiờm nghim x Qung Nam nm 1570. õy l nhng mc thi gian ỏng ghi nh trong quỏ trỡnh hỡnh thnh v phỏt trin lónh th ca ng Trong. Mói cho n khi gn lỡa i vo nm 1613, Nguyn Hong cũn dn Nguyn Phỳc Nguyờn, ngi con sp lờn k v mỡnh rng: t Thun Qung phớa Bc cú nỳi Ngang v sụng Gianh him tr, phớa Nam cú nỳi Hi Võn v nỳi ỏ Bia vng bn. Nỳi sn vng st, bin cú cỏ mui, tht l t dng vừ ca ngi anh hựng. Nu bit dy dõn luyn binh chng chi vi h Trnh thỡ xõy dng c nghip muụn i [20, tr.44]. Bng chớnh sỏch mm do v chin lc khụn khộo c lũng dõn, chỳa Trnh, Nguyn Hong v cỏc th h chỳa Nguyn k v ụng ó tip tc thc hin cuc Nam tin ca dõn tc khi u t thi Lớ, tri qua cỏc triu i nh Trn, nh H, nh Lờ v c bn hon thnh s mng lch s cao c ny m ra mt t nc i Vit tng i hon chnh vo gia th k XVIII. Tt nhiờn, n bõy gi, sụng Gianh vn cũn l nhỏt dao oan nghit chia ct t nc thnh ng Ngoi v ng Trong. Trong hai th k XVII v XVIII, ng Trong ó c t di s lốo lỏi ca 9 i chỳa Nguyn: 1. Nguyn Hong (1558 1613). 2. Nguyn Phỳc Nguyờn (1613 1635). Đỗ Thị Phúc 7 Khoa Lịch sử Khóa luận tốt nghiệp Trường ĐHSP Hà Nội 2 3. Nguyn Phỳc Lan (1635 1648). 4. Nguyn Phỳc Tn (1648 1687). 5. Nguyn Phỳc Thỏi (1687 1691). 6. Nguyn Phỳc Chu (1691 1725). 7. Nguyn Phỳc Chỳ (1725 1738). 8. Nguyn Phỳc Khoỏt (1738 1765). 9. Nguyn Phỳc Thun (1765 1775). Tuy nhiờn, theo bc thng trm ca lch s mi triu i, ngai vng ca cỏc chỳa Nguyn ng Trong ó b lung lay ngay sau khi cỏi cht ca chỳa Nguyn Phỳc Khoỏt vo nm 1765. T ú, Quc phú Trng Phỳc Loan, mt con ngi va tham quyn va tham tin, ó khuy ng c triu ỡnh Phỳ Xuõn. Bng mi th on gian ỏc, ụng a hong t th 16 ca v chỳa th 8 l Nguyn Phỳc Thun mi 11 tui cũn tr di lờn ni ngụi li dng. S lng quyn ca Trng Phỳc Loan ó lm mt nhõn tõm t Trung ng n a phng, lm cho b mỏy cai tr ca nh chỳa yu kộm dn v lõm vo tỡnh trng b dt t trờn núc dt xung. ú chớnh l lớ do khin nh Tõy Sn ni dy Quy Nhn vo nm 1771, chng li chớnh quyn s ti v m rng nh hng ra cỏc a phng lõn cn. Vi chiờu bi phự Nguyn dit Trng, phong tro khi ngha ny ó nm n mc tiờu trc mt l mang li s cụng bng v no m cho ngi nghốo trong xó hi. Bin ng chớnh tr y li tr thnh cỏi c chỳa Trnh Sõm ng Ngoi vn dng sỏch lc c nc bộo cũ bng cỏch sai lóo tng Hong Ng Phỳc kộo hng vn quõn vt sụng Gianh vo Phỳ Xuõn ly c dit tr Trng Phỳc Loan v xin mn ng i thng qua bờn kia ốo Hi Võn tiờu dit lon Tõy Sn giựm cho nh Nguyn. Tt nhiờn, triu ỡnh Phỳ Xuõn tha bit õm mu li dng c hi y cho nờn b trớ mt phũng tuyn i Đỗ Thị Phúc 8 Khoa Lịch sử Khóa luận tốt nghiệp Trường ĐHSP Hà Nội 2 phú. Nhng lc lng chng chi quỏ yu. Bc quõn tin ỏnh ụ thnh Phỳ Xuõn, chỳa tụi h Nguyn ó phi xung thuyn di tn vo Nam lỏnh nn v kp thi khụi phc c . Sau khi lm ch vựng t Thun Húa vo nm 1775, quõn Trnh vt qua ốo Hi Võn v to ra mt liờn minh bt c d vi lc lng Tõy Sn tỡm cỏch tiờu dit hn triu ỡnh lu vong ca chỳa Nguyn Phỳc Thun tn trong Nam. Chim c Qung Nam trong mt thi gian ngn, quõn Trnh rỳt v Thun Húa. Dự liờn minh va núi b v, nhng quõn Trnh vn lm ch c vựng Thun Húa Phỳ Xuõn cho n nm 1786. õy l thi im phong tro Tõy Sn ó ln mnh. Hong Thỏi c Nguyn Nhc c bo l Nguyn Hu kộo quõn t Quy Nhn ra ỏnh chim Phỳ Xuõn. Chin thng trn ny, ụng ó dựng mu nhiu hn dựng sc. Quõn Trnh i bi, ch cũn li mt ớt tn binh chy chn ra Bc vi chiờu bi dit Trnh phự Lờ. Thnh cụng theo d kin, ụng ó tin thờm mt bc trong vic xúa b ranh gii. Nguyn Nhc phong cho Nguyn Hu lm Bc Bỡnh Vng úng bn doanh ti Phỳ Xuõn canh gi a bn t Thun Húa tr ra. Nm 1788, duy trỡ cỏi ngai vng p p ca mỡnh, nh Lờ cu vin Trung Hoa v Tụn S Ngh ó kộo 29 vn quõn Thanh sang Thng Long chun b loi b nh Tõy Sn. ng trc tỡnh hỡnh du sụi la bng y, Bc Bỡnh Vng lờn ngụi Hong vi niờn hiu Quang Trung, m cuc Bc pht, v vi chin thut thn tc, ch sau 5 tun l ó ỏnh tan quõn Thanh Thng Long vo u xuõn nm K Du (1789). Trong quóng i lm tng v lm vua ca mỡnh, õy l cụng trng to ln v sỏng ngi nht ca v anh hựng dõn tc. Tuy nhiờn Quang Trung cht vỡ bnh quỏ sm (40 tui), sau ú l s k v ca vua Cnh Thnh mi 10 tui. Tỡnh trng ny lm cho nh Tõy Sn ngy cng suy yu. õy l c hi cho lc lng lu vong ca hu du cỏc chỳa Nguyn trong Nam tin dn ra khụi ph c . Đỗ Thị Phúc 9 Khoa Lịch sử Khóa luận tốt nghiệp Trường ĐHSP Hà Nội 2 Nm 1775 ti Thun Húa, khi quõn Trnh ỏnh chim, trong nhúm ngi thuc triu ỡnh chỳa Nguyn phi b thnh Phỳ Xuõn i t nn vo thi im y, cú mt cu bộ mi 13 tui tờn l Nguyn Phỳc nh (sinh nm 1762). Cu bộ ny l con ca c th t Nguyn Phỳc Cụn (Nguyn Phỳc Luõn) v l chỏu ni ca Nguyn Phỳc Khoỏt, tuy cũn tr tui, nhng trờn quỏ trỡnh sng lu vong, ó nuụi ý chớ khc phc cu kinh ca t tiờn mỡnh mt cỏch bn b. Vo thi gian cui i, chỳa Nguyn Phỳc Khoỏt cú ý nh lp ngi con trai th hai l Nguyn Phỳc Cụn lm th t, vỡ ngi con u l Nguyn Phỳc Chng ó cht sm vo nm 1763. Nhng khi chỳa va qua i l quyn thn Trng Phỳc Loan thay i di chiu, ph b hong t Cụn, lp mu bt giam vo ngc v a hong t th 16 l Nguyờn Phỳc Thun mi 11 tui lờn k v d b khuynh loỏt. Trong my thỏng b giam gi, hong t Cụn lo bun m sinh bnh, n khi v nh thỡ mt, cng vo nm 1765. Mi nm sau ú, on ngi lu vong theo chỳa Nguyn Phỳc Thun vo tỏ tỳc trong mt thi gian ngn Qung Nam, ri vt bin vo Gia nh nm 1776. Ti õy, h ó tp hp c mt lc lng trung thnh vi cỏc chỳa Nguyn i theo phũ tỏ, trong ú cú Mc Thiờn T, Thanh Nhõn By gi chỳa Nguyn Phỳc Thun giao cho Nguyn nh gi chc Chng s, thng cựng ụng bn tớnh vic quõn. 1.1.2. S thnh lp vng triu Nguyn Nm 1777, Nguyn Hu em quõn t Quy Nhn vo ỏnh Gia nh, chỳa tụi nh Nguyn phi chy xung nh Tng, Cn Th ri Long Xuyờn. Quõn Tõy Sn ui theo, bt c chỳa v on tựy tựng, h u b git, ch tr Nguyn nh kp ri t lin ra chn trỏnh o Th Chõu. Sau ú, ụng tr v Long Xuyờn t tp c mt s ngi thõn tớn v tỏi khi binh ỏnh chim ti Si Gũn. Nm 1778, ụng c cỏc tng tỏ di tng tụn lờn lm i nguyờn soỏi quyn coi vic nc. Nm y ụng mi 16 tui. Hai nm sau ụng c tụn lờn ngụi vng, cng ti Si Gũn. Đỗ Thị Phúc 10 Khoa Lịch sử Khóa luận tốt nghiệp Trường ĐHSP Hà Nội 2 Sut 24 nm tri t 1778 n 1802, Nguyn nh ó liờn tip chng li k thự h Nguyn. Trong thi gian ú, khi thng, khi bi, khi chi vi trờn mt bin, khi lu lc t ngi, ụng khụng bao gi nn chớ, luụn luụn theo ui ngha ln, v nh ú, cui cựng gõy dng c c c, thng nht c giang sn. Nguyn nh lờn ngụi ly hiu l Gia Long, cai tr mt lónh th rng ln hn bao gi ht v trc, v lónh th ny, chớnh ụng ó t tờn nc l Vit Nam. T mt k lu vong khụng cũn mt mnh t cm dựi, Nguyn nh ó kiờn trỡ gi gỡn huyt thng v uy tớn ca dũng h, nờn ó khụi phc c cho t tiờn v thng nht t nc sau 275 nm ni chin (1527 1802). Nguyn nh l ngi ó em giang sn v mt mi, nam bc mt nh, lm cho nc ta thnh mt nc ln phng Nam [9, tr.405]. Trc ú, ó cú khi dũng mỏu ca thi cỏc chỳa Nguyn suýt b t mch bi quõn Trnh ri nh Tõy Sn, nhng do cú ý trớ st ỏ ca mt hu du l Nguyn Phỳc nh m nú vn tip tc chy v cú nh hng n lch s dõn tc Vit Nam trong mt thi gian khỏ di v sau. T mt k lu vong khụng cũn mt mnh t cm dựi, ụng ó kiờn trỡ gi gỡn huyt thng v uy tớn ca dũng h, nờn ó khụi phc c c cho t tiờn v thng nht t nc sau 275 nm ni chin (1527 1802). Trong Vit Nam s lc, tỏc gi Trn Trng Kim ó dnh ra mt chng vi tiờu Nguyn vng thng nht nc Nam khng nh Nguyn Phỳc nh l ngi ó em giang sn v mt mi, nam bn mt nh, lm cho nc ta tr thnh mt nc ln phng Nam. Li Tana thỡ vit: Chớnh ng bng sụng Cu Long ó cu h Nguyn. i vi Nguyn Phỳc nh, nú tr thnh mt chõn tri khỏc, mt cn c y tim lc ca ng bng sụng Cu Long, cỏch riờng, thúc go ti õy, ó giỳp Nguyn Phỳc nh cú th ỏnh bi Tõy Sn thit lp triu Nguyn v mt quc gia thng nht mi [33, tr.219]. Đỗ Thị Phúc 11 Khoa Lịch sử Khóa luận tốt nghiệp Trường ĐHSP Hà Nội 2 ỳng mt nm, sau ngy lp li ch quyn kinh ụ Phỳ Xuõn, ngy 2 thỏng 5 nm Nhõm Tut (1 6 1802) Nguyn nh lm l lờn ngụi, t niờn hiu Gia Long. Ngy 21 thỏng 6 nm 1802, t Phỳ Xuõn, Gia Long xut quõn ra Bc ỏnh bi triu Tõy Sn, xỏc lp vng triu Nguyn trờn c nc. Gia Long l v vua khai sang vng triu Nguyn. Nú kộo di 143 nm (1802 1945) qua 13 i: 1.2. 1. Nguyn Phỳc nh Gia Long (1802 1819). 2. Nguyn Phỳc m Minh Mnh (1820 1840). 3. Nguyn Phỳc Miờn Tụng Thiu Tr (1841 1847). 4. Nguyn Phỳc Hng Nhm T c (1848 1883). 5. Nguyn Phỳc ng Chõn Dc c (1883 3 ngy). 6. Nguyn Phỳc Hng Dt Hip Hũa (1883 4 thỏng). 7. Nguyn Phỳc ng ng Kin Phỳc (1884). 8. Nguyn Phỳc ng Lch Hm Nghi (1885). 9. Nguyn Phỳc ng ng ng Khỏnh (1886 1888). 10. Nguyn Phỳc Bu Lõn Thnh Thỏi (1889 1907). 11. Nguyn Phỳc Vnh San Duy Tõn (1907 1916). 12. Nguyn Phỳc Bu o Khi nh (1916 1925). 13. Nguyn Phỳc Vnh Thy Bo i (1926 1925). VAI TRề THNG NHT T NC CA VUA GIA LONG V VUA MINH MNH 1.2.1. Triu vua Gia Long Thng nht lónh th, biờn gii, hi o. Vua Gia Long rt cú ý thc v bo v lónh th, biờn gii v hi o. Nm 1805, nh vua cho trin khai v bn nc ta. Trong mt t truyn ca cụng ng ngy mựng 7 thỏng 6 nm Gia Long th 4 (1805) cho trn quan Đỗ Thị Phúc 12 Khoa Lịch sử